Καλησπέρα σας! Ελπίζω να είστε όλες και όλοι καλά! Σήμερα δεν θα μιλήσουμε για φαγητό ή γλυκό αλλά για τα έθιμα της μεγάλης αυριανής γιορτής.
Ξεκίνησα να ψάχνω τα έθιμα γιατί κανένας δεν ήξερε γιατί στο σπίτι της γιαγιάς μου κόβαμε βασιλόπιτα και ανήμερα των Φώτων. Τελικά, όποιος ψάχνει βρίσκει και, μεταξύ των άλλων, θα διαβάσετε παρακάτω σχετικά με το ψωμί που κόβουν σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, τη "Φωτίτσα". Ας πάρουμε, όμως, από την αρχή τα έθιμα!
Αύριο είναι η γιορτή των
Θεοφανείων ή των Φώτων που κλείνει το δωδεκαήμερο που άρχισε την παραμονή των
Χριστουγέννων.
Η αρχαιότερη αναφορά στη γιορτή αυτή είναι από τον Κλήμη Αλεξανδρείας στις αρχές των μεταχριστιανικών χρόνων. Στην αρχαία Ελλάδα γιορτάζονταν τα "Θεοφάνια" στην αρχή της άνοιξης, στους Δελφούς. Στην Πρωτοχριστιανική Εκκλησία και μέχρι τον 4ο μΧ αιώνα, οι Χριστιανοί γιόρταζαν την ίδια μέρα Χριστούγεννα και Θεοφάνεια, Μετά τον 4ο μΧ αιώνα καθιερώθηκε ξεχωριστή γιορτή.
Καθ' όλη τη διάρκεια του τριημέρου των Φώτων (Αγιασμού, Θεοφάνεια, Αγίου
Ιωάννη) γιορτάζεται και μία υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό. Τα νερά
θεωρούνται παντού αγιασμένα.
Κατά τη διάρκεια του τριημέρου (Αγιασμού, Θεοφάνεια, Αγίου Ιωάννη) υπάρχουν
εκδηλώσεις λατρείας προς το νερό που θεωρείται αγιασμένο. Κατά τα
Θεοφάνεια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και
«Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων
βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Η αναζήτηση της καθάρσεως από τον
άνθρωπο αντικατοπτρίζεται ακόμη και στις αρχαίες θρησκείες.
Την πρώτη μέρα του τριημέρου οι καλλικάντζαροι που εμφανίστηκαν στην
αρχή του δωδεκαημέρου πανω στη γη … την εγκαταλείπουν και ξαναγυρίζουν στο
αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να
γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.
Σε όλες τις περιοχές της
Ελλάδας τα Θεοφάνεια γιορτάζονται με διάφορες εκδηλώσεις. Υπάρχουν οι
θρησκευτικές εκδηλώσεις αλλά και αυτές που πηγαίνουν πίσω στην αρχαία ελληνική
θρησκεία και τις διονυσιακές τελετές αλλά και στα πρώτα χριστιανικά χρόνια.
Η περιοχή της Μακεδονίας είναι πλούσια σε έθιμα των Φώτων. Αράπηδες, καμήλες,
μπαμπόγεροι, φωταράδες είναι κάποια από τα έθιμα που έχουν τις ρίζες τους στην
αρχαιότητα και τις διονυσιακές γιορτές αλλά και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας
και αναβιώνουν κάθε χρόνο τις ημέρες των Θεοφανίων.
Στην Δράμα και τη γύρω περιοχή αναβιώνουν
εθιμικές παραστάσεις με μεταμφιέσεις και έντονο το στοιχείο της υπερβολής.
Σκοπός τους η καλή υγεία, η καλή σοδειά αλλά και ο διωγμός των καλλικαντζάρων,
που είναι τα κακά πνεύματα. κάπες,
δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και
αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές
επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης. Τα μπαμπούγερα, οι αράπηδες, τα
ροκατζάρια είναι μερικά από τις εθιμικές μεταμφιέσεις. Μαύρες Λέγεται ότι οι αράπηδες ήταν πολεμιστές που μετείχαν στην
εκστρατεία του Μεγαλέξανδρου και έδιωξαν με τους αλαλαγμούς τους ελέφαντες των
Ινδών.
Στην Νέα Καρβάλη, ανατολικά της Καβάλας,
κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανείων αναβιώνουν τα «Σάγια», ένα έθιμο που
τηρούνταν σε όλη την Καππαδοκία. Είναι
μια τελετουργική πράξη με χορό και τραγούδι γύρω από αναμμένες φωτιές.
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανείων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει
κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς,
όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό. Φορούν τρομακτικές μάσκες που έχουν
συμβολικό χαρακτήρα και περιφέρονται στους δρόμους κάνοντας εκκωφαντικούς
θορύβους με τα κουδούνια τους. Συνηθίζουν να ζητούν από τον κόσμο την ανταμοιβή
τους, επειδή όπως συνηθίζουν να λένε είναι το αντίτιμο για να διώξουν τα κακά
πνεύματα.
Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των
πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια
τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο.
Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.
Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.
Την παραμονή των Θεοφανείων, ημέρα νηστείας, οι
χριστιανοί πηγαίνουν στην εκκλησία, παίρνουν αγιασμό και τον πηγαίνουν στα σπίτια τους. Τα παιδιά
ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανείων. Στα χωριά, ο
ιερέας με έναν βοηθό πηγαίνουν σ’ όλα τα σπίτια και αγιάζουν για να τα
ευλογήσουν. Οι πιστοί τους δίνουν, συνήθως, χρήματα και γλυκά.
Ανήμερα
των Θεοφανείων, το πρωί, οι πιστοί πηγαίνουν και πάλι στην εκκλησία και μετά στο λιμάνι της πόλης ή σε κάποιο
άλλο σημείο (ποτάμι, λίμνη, πισίνα ή ακόμη και μια εξέδρα) που γίνεται η
«κατάδυση του Σταυρού» και ο «Αγιασμός των υδάτων». Οι «βουτηχτάδες» είναι
αυτοί που βουτούν για να πιάσουν το σταυρό και αυτός που θα πιάσει τον σταυρό
πιστεύεται ότι θα είναι τυχερός κι ευλογημένος.
Παλιότερα, κυρίως στα χωριά ο
τυχερός που έβρισκε το Σταυρό τον γυρνούσε σ’ όλα τα σπίτια κι έπαιρνε χρήματα.
Το απόγευμα της ημέρας αυτής οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι έριχναν αγιασμό τα
χωράφια και τους σταύλους τους για να έχουν καλή χρονιά.
Το μεσημέρι της ημέρας αυτής, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, και στο σπίτι της γιαγιάς μου κόβαμε βασιλόπιτα, όπως την Πρωτοχρονιά ή το Χριστόψωμο τα Χριστούγεννα. Βέβαια, μέχρι σήμερα δεν ήξερα ακριβώς γιατί αλλά διαβάστε τί βρήκα... το ψωμί αυτό λέγεται "Φωτίτσα" μιας και πήρε το όνομά του από τα Φώτα. Ήταν ένα στρογγυλό ψωμί που είχε στο πάνω μέρος του έναν μεγάλο σταυρό και στο άνοιγμα του κάθε τέταρτου που σχημάτιζε ο σταυρός με το υπόλοιπο ψωμί έβαζαν μια στρογγυλή μπάλα από την ζύμη του ψωμιού.
Αργότερα, το ψωμί αυτό γινόταν σαν την βασιλόπιτα (που σε κάποιες περιοχές την ονόμαζαν "αγιοβασιλίτσα"). Στην Κεφαλλονιά βάζουν στο κέντρο του ψωμιού ένα αμύγδαλο που συμβολίζει την άνοιξη και την καρποφορία της γης που πλησιάζει με πρώτο δέντρο που ανθίζει, χειμώνα ακόμη, την αμυγδαλιά.
Το γλύκισμα της ημέρας είναι τα ξεροτήγανα ή οι λουκουμάδες.
Η τελευταία μέρα, που είναι αφιερωμένη στη γιορτή των υδάτων είναι η Σύναξη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και Βαπτιστή επειδή αξιώθηκε να βαπτίσει τον Ιησού Χριστό.
Αύριο με υγεία και Χρόνια Πολλά σε όσους και όσες γιορτάζουν. Και του χρόνου!
Αύριο με υγεία και Χρόνια Πολλά σε όσους και όσες γιορτάζουν. Και του χρόνου!
